Ποιος Φταιει;

του Anselm Jappe

Την φορα αυτη ολοι οι σχολιαστες συμφωνουν: αυτο που συμβαινει τωρα δεν αφορα απλα την προσωρινη αναπροσαρμογη των οικονομικων αγορων. Αντιμετωπιζουμε μια κριση χειροτερη απο καθε αλλη μετα τον Δευτερο Παγκοσμιο Πολεμο, ή μετα το 1929. Αλλα ποιος ευθυνεται για αυτο, και πως θα μπορουσε να ξεπεραστει; Η απαντηση ειναι σχεδον παντα η ιδια: η “πραγματικη οικονομια” ειναι υγιης, ενω η παγκοσμια οικονομια κινδυνευει μονο απο τους παραφρονες μηχανισμους του οικονομικου συστηματος που εχει ξεφυγει απο καθε ελεγχο. Η πιο ευκολη απαντηση, αλλα και η πλεον διαδεδομενη, αποδιδει ολη την ευθυνη για αυτο στην “απληστια” καποιας κλικας σπεκουλαδορων που εχουν τζογαρει με τα χρηματα ολων σαν να βρισκονται σε καζινο. Ωστοσο, ο μηχανισμος συρρικνωσης της δυσνοητης καπιταλιστικης οικονομιας, οταν αυτη δεν λειτουργει σωστα, σε ιδεολογηματα που την αποδιδουν σε καποια σατανικη συνωμοσια, φερει μια μακροχρονη και επικινδυνη ιστορια. Η αναζητηση για εξιλαστηρια θυματα, για «Εβραιους τραπεζιτες» ή αλλους ενοχους, που θα εξυπηρετησουν την αναγκη στοχευσης της αγανακτησης του «εντιμου λαου» που αποτελειται απο εργαζομενους και μικροκαταθετες, θα ηταν η χειροτερη δυνατη λυση.
Η αντιδιαστολη του «κακου», κανιβαλιστικου και αχαλινωτου «αγγλο-σαξωνικου» καπιταλισμου με καποιον «καλο», υπευθυνοτερο «ευρωπαϊκο» καπιταλισμο, δεν αποτελει καθολου και σε καμια περιπτωση μια σοβαροτερη προταση. Κατα την διαρκεια των τελευταιων δυο εβδομαδων εχουμε δει οτι διακρινονται απο ελαχιστες μονο μικρολεπτομερειες. Ολοι οσοι απαιτουν, απο την ATTAC ως τον Sarkozy—, «περισσοτερο κρατικο ελεγχο» των οικονομικων αγορων αντιλαμβανονται την παραφροσυνη των χρηματιστηριων ως μια απλη «καταχρηση», ή σαν εναν ογκο σε ενα ετσι και αλλιως αρρωστο σωμα.
Ομως τι θα σημαινε αν η οικονομικοποιηση της πολιτικης, μακραν απο το να εχει καταστρεψει την πραγματικη οικονομια μονο, εχει βοηθησει και στην επιβιωση της περαν της ημερομηνιας ληξης της; Τι θα σημαινε εαν εχει προσφερει ανασες ελπιδας σε ενα θνησιγενες σωμα; Γιατι ειμαστε τοσο σιγουροι οτι ο καπιταλισμος εξαιρειται του φυσικου κυκλου γεννησης, αναπτυξης και θανατου; Δεν ειναι καθολου αδιανοητο οτι δεν περιλαμβανει εγγενεις περιορισμους στην αναπτυξη του, περιορισμους που δεν εγκεινται αποκλειστικα στην υπαρξη ενος εχθρου που εχει διακυρηξει την αντιπαλοτητα του προς αυτον (το προλεταριατο, οι καταπιεσμενοι λαοι και ανθρωποι), ή στην εξαντληση των φυσικων πηγων.
Στις ημερες μας εχει γινει μοδα η αναδρομη στα λεγομενα του Karl Marx. Ωστοσο ο γερμανος φιλοσοφος δεν αναφερθηκε μονο στον ταξικο αγωνα. Προεβλεψε επισης το ενδεχομενο οτι καποια ημερα η καπιταλιστικη μηχανη θα σταματουσε να λειτουργει απο μονη της, λογω της εξαντλησης της δυναμικης της. Γιατι; Η καπιταλιστικη παραγωγη υπεραξιας περιλαμβανει, απο τις απαρχες της συλληψης της, μια εσωτερικη αντιφαση, μια πραγματικη ωρολογιακη βομβα χτισμενη στην ιδια την δομη της. Το κεφαλαιο μπορει να αποδειχθει επικερδες, αρα συσσωρευσιμο, μεσω της εκμεταλλευσης της εργατικης δυναμης. Ο εργαζομενος, ωστοσο, προκειμενου να παραγει κερδος για τον εργοδοτη του, ειναι υποχρεωμενος να εφοδιαστει με τα απαραιτητα εργαλεια, και αυτο σημερα σημαινει τις πρωτοποριακες τεχνολογιες αιχμης. Αυτο εχει ως συνεπεια τον διαρκη αγωνα, — τον παρακινημενο απο τον ανταγωνισμο —, για την συνεχως ανανεουμενη χρηση των τελευταιων τεχνολογιων. Σε καθε βημα του, ο πρωτος εργοδοτης που θα εφαρμοσει τις πιο προσφατες τεχνολογικες εφαρμογες ειναι αυτος που κερδιζει, επειδη ετσι οι εργαζομενοι του θα ειναι σε θεση να παραγουν περισσοτερα απο οσα εκεινοι που δεν χρησιμοποιουν τα νεα εργαλεια. Ομως το συστημα συνολικα χανει λογω του οτι η τεχνολογια αντικαθιστα σταδιακα την ανθρωπινη εργασια. Κατα συνεπεια η αξια καθε εμπορευματος περιλαμβανει την διαρκως φθνουσα αξια της ανθρωπινης εργασιας, — η οποια, ωστοσο, αποτελει την μοναδικη πηγη υπεραξιας, και κατ’ επεκταση κερδοφοριας. Η αναπτυξη της τεχνολογιας μειωνει το κερδος του συστηματος συνολικα. Αλλα κατα την διαρκεια του τελευταιου εναμιση αιωνα, η παγκοσμιας κλιμακας επεκταση της παραγωγης εμπορευματων ηταν τετοια ωστε να αποζημιωνει για αυτη την ταση της αξιας καθε εμπορευματος να μειωνεται.
Απο την δεκαετια του 1970 και μετα, ο μηχανισμος αυτος, — ο οποιος δεν ηταν τιποτε περισσοτερο απο μια κουρσα προς το μελλον —, εχει τελματωσει. Παραδοξως πως, ηταν η αυξηση της παραγωγικοτητας οπως προεκυψε απο την χρηση των μικροηλεκτρονικων εφαρμογων που εχει βυθισει τον καπιταλισμο στην κριση του. Προκειμενου να καταστει η εργασια των λιγων εναπομειναντων εργατων συμμορφωμενη με τα προτυπα παραγωγικοτητας της παγκοσμιας αγορας, ακομη πιο γιγαντιαιες επενδυσεις ηταν απαραιτητες. Ετσι η πραγματικη συσσωρευση του κεφαλαιου απειληθηκε με σταματημο. Και αυτη ηταν η στιγμη οταν το «φανταστικο κεφαλαιο», οπως το αποκαλεσε ο Marx, εμφανιστηκε στο προσκηνιο. Η αναστολη της μετατρεψιμοτητας του δολαριου σε χρυσο το 1971 καταργησε την τελευταια δικλειδα ασφαλειας των οικονομιων, οδηγωντας στην προσφατη διασυνδεση της χρηματοπιστωτικης οικονομιας με την πραγματικη συσσωρευση. Η πιστωση δεν ειναι τιποτε αλλο απο την προσδοκια μελλοντικων κερδων. Αλλα οταν η παραγωγη αξιας, και κατα συνεπεια υπεραξιας, τελματωνει στην πραγματικη οικονομια (κατι που δεν εχει σε τιποτε να κανει με την τελματωση της παραγωγης αντικειμενων: ο καπιταλισμος λειτουργει με βαση την παραγωγη υπεραξιας, οχι με εκεινη της παραγωγης προϊοντων με κριτηριο την αξια χρησης τους), το μοναδικο πραγμα που θα επετρεπε εκτοτε στους κατοχους κεφαλαιου να αποκτησουν κερδη που θα ηταν αδυνατο να αποκτησουν αλλιως στο πλαισιο της πραγματικης οικονομιας ηταν τα χρηματοπιστωτικα παρεδωσε. Η ανοδος του νεο-φιλελευθερισμου μετα το 1980 δεν ηταν απλα ενας κυνικος ελιγμος εκ μερους των πιο απληστων οπως θα ηθελαν να πιστευουμε καποιοι «ριζοσπαστες» αριστεροι (οι οποιοι πρεπει τωρα να αποφασισουν ειτε να αποφοιτησουν με μια ειλικρινη και τιμια συνολικη κριτικη του καπιταλισμου, ακομη και αν αυτη δεν διακυρησσει την συμμορφωση της με τον νεο-φιλελευθερισμο, ειτε την συμμετοχη τους σε μια αναδυομενη μορφη καπιταλισμου που θα συμπεριλαμβανε μερος μονο των κριτικων που στοχευουν στις «καταχρηστικες υπερβολες» του). Αντιθετα, ο νεο-φιλελευθερισμος υπηρξε ως τωρα ο μοναδικος πιθανος τροπος επεκτασης της ζωης του καπιταλιστικου συστηματος συνολικα, ενος συστηματος οι θεμελιωδεις αξιες του οποιου δεν αμφισβητηθηκαν ποτε σοβαρα και σε βαθος απο κανεναν, ειτε απο την δεξια ειτε απο την αριστερα. Ειναι πολλες οι επιχειρησεις και τα ατομα που ικανοποιηθηκαν με την ψευδαισθηση της για λιγο ακομη παρατασης της ευημεριας χαρη στην χρηματοπιστωτικη ευχερεια τους. Ομως τωρα εχει σπασει και αυτο το δεκανικι. Ωστοσο η επιστροφη στον κενσιανισμο, οπως αυτη εχει προταθει σε καποιον βαθμο απο ολες τις πλευρες, θα αποδειχθει εντελως αδυνατη: δεν υπαρχουν πια αρκετα «πραγματικα» χρηματα στα χερια των Κρατων. Προς το παρον, «οι κυβερνωντες» εχουν καταφερει να αναβαλλουν τηνΠαυση, Σταση, Εξαφανιση του συστηματος τους με την προσθεση ενος ακομη μηδενικου στα παραλογα ψηφια που αναγραφονται στις οθονες τους, νουμερα που δεν αντιστοιχουν ποτε σε τιποτε πραγματικο. Tα δανεια που ληφθηκαν προσφατα προκειμενου να διασωθει το Χρηματιστηριο ειναι δεκα φορες μεγαλυτερα απο τις απωλειες που προκαλεσαν τον κλονισμο των αγορων πριν απο δεκα χρονια, — η πραγματικη παραγωγη ωστοσο, (ο δεικτης Ακαθαριστου Εθνικου Προϊοντος, για παραδειγμα) εχει αυξηθει περιπου κατα 20-30%! Η «οικονομικη αναπτυξη» δεν εχει καμια δικη της πραγματικη βαση, αλλα προκληθηκε απο τις χρηματιστηριακες φουσκες. Ομως οταν οι φουσκες αυτες σπανε, δεν υπαρχει καμια «ηπια προσγειωση» μετα την οποια τα παντα θα ξεκινησουν παλι απο την αρχη.
Ενδεχομενως να μην υπαρξει καμια «Μαυρη Τριτη» παρομοια με εκεινη του 1929, ουτε και καποια αποκαλυπτικων διαστασεων “Ημερα της Κρισης». Ομως ειναι αρκετοι οι σοβαροι λογοι ωστε να πιστευουμε οτι βιωνουμε πραγματι το τελος μιας μακροχρονης ιστορικης περιοδου. Της περιοδου δηλαδη κατα την οποια η παραγωγικη δραστηριοτητα και τα προϊοντα της δεν χρησιμοποιουνται ωστε να ικανοποιουν αναγκες, αλλα για να τροφοδοτουν τον ακατασχετο κυκλο που εξιδανικευει το κεφαλαιο και το κεφαλαιο που εκμεταλλευεται το εργατικο δυναμικο. Εμπορευματα και εργασια, χρηματα και κυβερνητικος ελεγχος, ανταγωνισμος και αγορα: μετα τις οικονομικες κρισεις που εχουν κατ’ επαναληψη προκυψει τα τελευταια εικοσι χρονια με αυξανομενη ενταση, εκει ειναι που καραδοκει η κριση ολων των κατηγοριων που προαναφερθηκαν. Κατηγοριες οι οποιες, ειναι παντα καλο να ανακαλουμε στην μνημη μας, δεν αποτελουσαν παντα και παντου μερος της ανθρωπινης υπαρξης. Οι κατηγοριες αυτες ιδιοποιηθηκαν την ανθρωπινη ζωη κατα την διαρκεια των τελευταιων προσφατων αιωνων, και θα μπορουσαν να εξελιχθουν σε κατι εντελως διαφορετικο: κατι καλυτερο ή κατι χειροτερο. Οποιο και αν ειναι το αποτελεσμα ωστοσο, δεν μπορει να ειναι το ειδος της αποφασης που θα προκυψει σε καποια συναντηση των G-8. . . .